سفرنامه نویسی و بازتعریف هویّت ایرانی در تصادم فرهنگی با غرب

سفرنامه ها با هر قصد و نیتی که نوشته می شوند، امکانی بالقوّه برای ایجاد تفاهم فرهنگی بین ملّت ها به شمار می روند. در این متن ها، به صورت آشکار و پنهان دو فرهنگ رو در روی هم قرار می گیرند و در فرایند ارتباطی «منِ» فردی و جمعی یک فرهنگ، خود را در آیینۀ «دیگران» (others) باز می شناسند و به طور پیوسته به «هویّت» خود شکل می دهند. می دانیم هویّت ایرانی در دوران بسیار کهن خود مدام در معرض دگردیسی و پوست انداختن بوده و در تصادم با فرهنگ های مختلف دچار تغییراتی می شده است. بعد از ورود اسلام و در مدّت تقریباً دو سده و اندی، هویّت ایرانی و اسلامی به چنان تلائم و همبستگی درخشانی دست یافت که توانست تمدّنی ارزشمند به ظهور برساند. امّا متعاقب حملۀ مغول، این تمدّن از توش و توان افتاد و تا زمانی که با تمدّن نوپای غربی مواجه نشده بود، از خواب دیرپای خود بدر نیامد. برخورد قهرآمیز جامعۀ ایرانی با روسیۀ تزاری هویّت و تمدّن ایرانی را دوباره به چالش کشید و تَرَک های هویّتی را در شخصیت نخبگان و کمی بعدتر در آحاد مردم به وجود آورد. برای فائق آمدن بر این بحران، شناخت «دیگری» اهمیت به سزایی یافت و باب مراودات ایرانیان با اروپائیان را باز کرد. سفر و تجربۀ مستقیم این فرهنگ نوظهور، مسافرانی از طبقات گوناگون را به آن دیار کشاند و ثبت دیده ها، شنیده ها و خوانده ها متون فراوانی را تحت عنوان «سفرنامه» به وجود آورد. در خلال این متن ها شاهد بازتعریف هویّت ایرانی هستیم؛ به گونه ای که سعی می شود امتیازات فرهنگ اسلامی و ایرانی تا حدّ امکان از آسیب ها محفوظ بمانند و در مقابل از امتیازات فرهنگ جدید اروپایی نیز بهرۀ کافی برده شود. به نظر می رسد سفرنامه ها در بازتعریف و بازسازی هویّت جدید ایرانی در حوزه هویّت فکری، فرهنگی و اجتماعی و زبانی و ادبی نقش به سزایی داشته اند و آغازگر بسیاری از مباحث و مقولات مدرن در ایران هستند.